«ΔΕΥΤΕΡΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ»: ΑΝΤΙΔΑΝΕΙΟ;

Είναι κοινή διαπίστωση ότι τα τελευταία χρόνια η αγγλική γλώσσα, όπως άλλοτε η γαλλική, λειτουργεί ως πηγή δανεισμού προς την ελληνική, άλλοτε με αμετάφραστους όρους (κυρίως τεχνικούς όπως το κόνσεπτ ή το τρανζίστορ, που ενσωματώθηκε όμως πλήρως στην καθομιλουμένη ως τρανζιστοράκι) και άλλοτε με απευθείας μεταφράσεις, όπως το πολυσυζητημένο «επιχειρώ» (μετάφραση του operate;) ή το «κάνω δεύτερες σκέψεις». Γι᾽αυτό το τελευταίο ο λόγος σήμερα.

Σε σχετικά πρόσφατο ποστ του φίλου Γιάννη Χάρη o άγνωστος σε μένα κ. Δημήτριος Δαλαγιώργος γράφει ότι «Χάρη στον Παπακαλιάτη για παράδειγμα, το «I have second thoughts» που σημαίνει έχω αμφιβολίες, έγινε «έχω δεύτερες σκέψεις»». Πράγματι, το «Ι’m having second thoughts» σημαίνει «το ξανασκέφτομαι», «(αρχίζω σταδιακά να) αναθεωρώ την άποψη που είχα παλιότερα». Ίσως μάλιστα η εισαγωγή της έκφρασης στα ελληνικά να οφείλεται στην επίδραση δημοφιλών σειρών, όπως του Παπακαλιάτη. Σκέφτομαι όμως ότι το «second thoughts» ίσως να είναι αντιδάνειο. Ίσως δηλαδή να πρόκειται για έκφραση που η αγγλική γλώσσα τη δανείστηκε, μεταφρασμένη, από τα αρχαία ελληνικά.

Στα αγγλικά, η έκφραση «second thoughts» απαντά για πρώτη φορά, σύμφωνα τουλάχιστον με το εγκυρότατο Oxford English Dictionary (λ. thought1), το 1642 σε κείμενο του Κάρολου του Πρώτου με τίτλο Message to Both Houses (28 Απριλίου): «Second thoughts may present somewhat to your considerations which escaped you before.» Είκοσι πέντε χρόνια αργότερα (1667), ο καρδινάλιος John Henry Newman, στα Parochial Sermons (4.2.41), γράφει «It is often said that second thoughts are best». Και δύο σχεδόν αιώνες αργότερα, το 1864, ο λόγιος ποιητής Alfred, Lord Tennyson (Sad Dreams 65) ψάλλει μουσόληπτος «Is it so true that second thoughts are best? Not first, and third, which are a riper first?». Έχει ενδιαφέρον ότι οι δύο τελευταίοι συγγραφείς φαίνεται να υπαινίσσονται ότι η φράση «οι δεύτερες σκέψεις είναι προτιμότερες» είναι παροιμιώδης. Μάλιστα, ο Tennyson χρησιμοποιεί και την αντίπαλη έκφραση «first thoughts», που τη βρίσκουμε ήδη στον μέγιστο John Milton (Paradise Lost, 9.213, έτος 1667): «Now advise Or hear what to my mind first thoughts present.»

Σε ένα από τα γνωστότερα ελληνικά κείμενα, τώρα, τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη (ναι, σιγά μη γράψω «του Ευριπίδου», έξαλλοι νεοκαθαριστές!) απαντά η προφανώς παροιμιώδης έκφραση «αἱ δεύτεραί πως φροντίδες σοφώτεραι». Τη χρησιμοποιεί η παραμάνα (καλά, καλά, η «τροφός») της Φαίδρας, όταν αποφασίζει ότι η μόνη θεραπεία για τη νοσηρή ερωτική μελαγχολία της νέας γυναίκας είναι να ενδώσει στο πάθος της και όχι, όπως τη συμβούλευε προηγουμένως η πανικόβλητη παραμάνα, να το καταπνίξει. Ότι η έκφραση ήταν πασίγνωστη στην αρχαιότητα και στον μεσαίωνα φαίνεται από το γεγονός ότι την παραθέτουν δύο φορές ο Αθήναιος, οχτώ φορές ο Ευστάθιος ο Θεσσαλονίκης στα Υπομνήματά του στον Όμηρο, και μία φορά ο παροιμιογράφος Αρσένιος. Στην προηγούμενη παράγραφο είδαμε ότι, στις πρωιμότατες εμφανίσεις της στην αγγλική γραμματεία, η έκφραση «second thoughts» παρατίθεται ως τμήμα παροιμίας: «second thoughts are best», δηλαδή «αἱ δεύτεραί πως φροντίδες σοφώτεραι»! Ίσως μάλιστα να έχει ιδιαίτερη σημασία που την αντίπαλη έκφραση «first thoughts» τη χρησιμοποιεί ήδη ο ελληνομαθέστατος John Milton, που ήξερε τον Ευριπίδη απόξω κι ανακατωτά — έχει μάλιστα προτείνει και διορθώσεις στο κείμενο του Ευριπίδη, πολλές από τις οποίες τις δέχονται και σήμερα οι φιλόλογοι (παραλίγο να γράψω «φιλόλοιγοι» ο αυτοσαρκαζόμενος).

Αν οι παραπάνω σκέψεις κρύβουν κάποιον κόκκο αλήθειας, τότε ίσως η μοδάτη έκφραση «δεύτερες σκέψεις» να έχει προπάππο της τον Ευριπίδη — ίσως να αποτελεί, δηλαδή, αντιδάνειο.

Αυτά τα ολίγα ως «τροφή προς στοχασμόν» — με το συμπάθιο, food for thought ήθελα να πω.