ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ

Σε σχετικά πρόσφατο ποστ, ο Νίκος Σαραντάκος αναρωτιότανε αν στην Καθημερινή υπάρχει μεταφραστής ή αν βάζουνε τον γιο του καφετζή, που έχει πάρει το λόουερ με καλώς, να τους κάνει τις μεταφράσεις όπως όπως. Καθώς δείχνουν κάμποσα πρόσφατα παραδείγματα, μάλλον το δεύτερο συμβαίνει. Από όλα τα μεταφραστικά μαργαριτάρια που βλέπουν κάθε τόσο το φως της μέρας στην καλή εφημερίδα, διάλεξα ένα, που το βρίσκω ιδιαίτερα διασκεδαστικό. Στην πραγματικότητα, δεν πρόκειται για μαργαριτάρι, αλλά για ολόκληρο περιδέραιο, με διπλή και τριπλή σειρά πέρλες.

Η είδηση είναι από το φύλλο της 11ης Σεπτεμβρίου (2008, για να συνεννοούμαστε) και έχει τίτλο «Ο Ματ Ντέιμον στρέφεται κατά της Πέιλιν». Διαβάστε και απολαύστε — και μετά βγάλτε μια κόλλα χαρτί να μου γράψετε τι καταλάβατε.

Ο Ματ Ντέιμον στρέφεται κατά της Πέιλιν

Ο ηθοποιός Ματ Ντέιμον δήλωσε ότι η επιλογή της Σάρα Πέιλιν για αντιπρόεδρο των Ρεπουμπλικάνων μπορεί να καταλήξει «σαν μία πραγματικά κακή ταινία του Ντίσνεϊ», αν ο Τζον Μακέιν κερδίσει τις προεδρικές εκλογές το Νοέμβριο.

«Αν το σκεφτείτε αναλογιστικά, υπάρχει μία στις τρεις πιθανότητες -ή και περισσότερο- να μην επιζήσει στην πρώτη του προεδρική περίοδο ο Τζον Μακέιν και τότε πρόεδρος θα είναι η Πέιλιν», υποστήριξε ο Ματ Ντέιμον, ο οποίος βρισκόταν στην πόλη Τορόντο στα πλαίσια του κινηματογραφικού φεστιβάλ της πόλης, για να προωθήσει το ONEXONE, μία καναδέζικη φιλανθρωπία για παιδιά που επεκτείνει τις δραστηριότητές της στις ΗΠΑ.

«Είναι πραγματικά σαν μία κακή ταινία του Ντίσνεϊ. Η μητέρα του χόκεϊ -εννοώντας τη Σάρα Πέιλιν- αντιμετωπίζει τον Βλαντιμίρ Πούτιν με διάφορα παραδοσιακά τεχνάσματα που έμαθε στην πίστα του χόκεϊ. Είναι εξωφρενικό», τόνισε ο Ματ Ντέιμον. Ο τελευταίος πιστεύει ότι οι πολίτες πρέπει να γνωρίζουν περισσότερα για εκείνη όπως τις απόψεις της σχετικά με τον Ευφυή Σχεδιασμό και τη λογοκρισία.

Η Μαρία Κομέλλα, εκπρόσωπος της κ. Πέιλιν, απαντώντας στα προαναφερθέντα σχόλια ανέφερε ότι «δεν μας ξαφνιάζει ότι ο Μπαράκ Ομπάμα και οι διάσημοι υποστηρικτές του συνεχίζουν να ρίχνουν τις βολές τους στην κ. Πέιλιν. Είναι ξεκάθαρο ότι νιώθουν την απειλή μίας υποψήφιας, η οποία έχει σειρά πετυχημένων μεταρρυθμίσεων και αλλαγών στο βιογραφικό της, ενώ ο Μπαράκ Ομπάμα παραμένει στα λόγια».

Σε πολιτική διαφήμιση ο Ματ Ντέιμον

Ο Ματ Ντέιμον εμφανίζεται την περίοδο αυτή σε τηλεοπτική διαφήμιση με τίτλο «Φωνές», της ομάδας ONE που αντιτάσσεται στη φτώχεια και παρουσιάζει το προεκλογικό της πρόγραμμα για το 2008. Καθώς μιλά ο ηθοποιός, οι φωνές πολιτικών προσώπων τοποθετούνται από πάνω, όπως της συζύγου του Τζον Μακέιν, Σίντυ Μακέιν και της συζύγου του Μπαράκ Ομπάμα, Μισέλ Ομπάμα.

Στη συνέχεια της διαφήμισης αναφέρεται: «Αυτήν την εκλογική χρονιά, σας παρακαλούμε ακολουθήστε τους εκατομμύρια Αμερικανούς κάθε κόμματος -Δημοκρατικοί, Ρεπουμπλικάνοι και Ανεξάρτητοι-, που συνεργάζονται όλοι μαζί. Εμείς ακούμε τη δική σας φωνή».
http://www.kathimerini.gr με πληροφορίες από AP

Όσο νόημα βγάζετε εσείς, άλλο τόσο έβγαλα κι εγώ. Φως φανάρι, στο γόνατο είναι καμωμένη η μετάφραση. Αφού λοιπόν ο ευσυνείδητος μεταφραστής ή η ευσυνείδητη μεταφράστρια παραθέτει ευσυνείδητα την πηγή του/της (AP = Associated Press), πήγα κι εγώ φρόνιμα φρόνιμα να δω τι έγραφε το αντίστοιχο κομμάτι στην ιστοσελίδα του AP, για να δω τι τέλος πάντων είπε ο φίλος μας ο Ματ.

Το άρθρο του AP θα το βρείτε ολόκληρο εδώ. Δεν παραθέτω το αγγλικό κείμενο, για να μην παραβαρύνει το ποστ.

Ας πιάσουμε το κείμενο της Καθημερινής από την αρχή, σιγά σιγά. Τι λέει η πρώτη παράγραφος; «…η επιλογή της Σάρα Πέιλιν για αντιπρόεδρο των Ρεπουμπλικάνων μπορεί να καταλήξει «σαν μία πραγματικά κακή ταινία του Ντίσνεϊ»…». Εκείνο το «για αντιπρόεδρο των Ρεπουμπλικάνων» σάμπως να μην μπορώ να το χωνέψω. Σε στρωτά ελληνικά θα λέγαμε «η επιλογή της Σάρα Πέιλιν για το αξίωμα του αντιπροέδρου των Ρεπουμπλικανών», αλλά ο μεταφραστής (σε αρσενικό γένος, για συντομία), σαν τον μυθικό κατωβλέπα του Πλίνιου, δεν μπορεί να σηκώσει τη μουσούδα του από το αγγλικό πρωτότυπο, που λέει (σε στρωτά, βεβαίως, αγγλικά) «the selection of Sarah Palin as the Republican nominee for vice president». Απροπό, το αγγλικό κείμενο είναι συν τοις άλλοις και ακριβέστερο: «the Republican nominee for vice president», που παναπεί ότι η Σάρα δεν είναι ακόμα αντιπρόεδρος, αλλά υποψήφια για την αντιπροεδρία, εάν και εφόσον εκλεγεί ρεπουμπλικανός πρόεδρος (ο θεός να μας φυλάει).

Στην ίδια παράγραφο, εκείνο το «μπορεί να καταλήξει σαν μία πραγματικά κακή ταινία του Ντίσνεϊ» μου φαίνεται αφύσικο, τεχνητό, ενοχλητικό τελοσπάντων. Το πρωτότυπο λέει, όπως θα μαντέψατε, «could end up «like a really bad Disney movie»». Α! Τώρα ξεκαθαρίζουν τα πράγματα. Ο καλός μας ο Ματ είπε ότι, αν εκλεγεί η Σάρα, η πολιτική κατάσταση στην Αμερική θα καταντήσει να θυμίζει κακή ταινία κινουμένων σχεδίων — ένα κακό μικιμάους. (Για να λέμε βέβαια του στραβού το δίκιο, Disney movies δεν είναι μόνο οι ταινίες κινουμένων σχεδίων· ο Ματ εννοεί εδώ γενικά τις γελοίες, γλυκανάλατες, ανώδυνες ταινίες που μας ταΐζουν τα στούντιο της Ντίσνεϊ εδώ και δεκαετίες. Αλλά ας μην κάνουμε τη ζωή του μεταφραστή μας ακόμη πιο δύσκολη.)

Προχωράμε ακάθεκτοι στην επόμενη παράγραφο. «Αν το σκεφτείτε αναλογιστικά, υπάρχει μία στις τρεις πιθανότητες -ή και περισσότερο- να μην επιζήσει στην πρώτη του προεδρική περίοδο ο Τζον Μακέιν». Θα συμφωνήσετε, ελπίζω, ότι η εναρκτήρια πρόταση («Αν το σκεφτείτε αναλογιστικά») είναι λίγο μυστήρια. Τι «αναλογιστικά» δηλαδή; Ανατρέχουμε και πάλι στο αγγλικό πρωτότυπο: «You do the actuary tables, there’s a one out of three chance, if not more, that McCain doesn’t survive his first term». Μάλιστα! Το «You do the actuary tables», που λέει ο φίλος μας ο Ματ, είναι λίγο πιο ψαγμένη εκδοχή της λαϊκής έκφρασης «You do the math», που θα πει, «αν τα λογαριάσεις, αν τα βάλεις κάτω». Όντως, actuary tables είναι οι πίνακες που χρησιμοποιούν οι αναλογιστές, δηλαδή οι υπάλληλοι ασφαλιστικών εταιρειών που προσδιορίζουν, με βάση στατιστικά στοιχεία, τις οικονομικές υποχρεώσεις που υπέχει η εταιρεία, το ρίσκο που συνεπάγεται κάθε ασφαλιστήριο συμβόλαιο και κατά συνέπεια την αξία του κτλ. Κανένας ομιλητής της κοινής νεοελληνικής όμως, αν είναι στα σύγκαλά του, δεν πρόκειται να πει, στον αιώνα τον άπαντα, «αν το σκεφτείτε αναλογιστικά». Αυτά είναι μεταφραγαλίστικα, translationese που λένε οι αγγλοσάξονες.

Στην ίδια παράγραφο, υπάρχει άλλη μια διατύπωση που προκαλεί ερωτήματα. «…υπάρχει μία στις τρεις πιθανότητες -ή και περισσότερο- να μην επιζήσει στην πρώτη του προεδρική περίοδο ο Τζον Μακέιν…». Γιατί να μην επιζήσει, αναρωτιέται ο αναγνώστης; Μήπως πάσχει από θανατηφόρα ασθένεια και δεν το ξέρουμε; Μήπως ο Ματ Ντέιμον έχει υπόψη του κάποιο σχέδιο δολοφονίας του Μακέιν; Ούτε το ένα ούτε το άλλο συμβαίνει, μας καθησυχάζει το αγγλικό πρωτότυπο που, καθώς είδαμε πιο πάνω, λέει «there’s a one out of three chance, if not more, that McCain doesn’t survive his first term», δηλαδή υπάρχει 30% πιθανότητα ο Μακέιν να μην τη βγάλει την πρώτη του θητεία — να μη ζήσει μέχρι το τέλος της πρώτης θητείας του, για τον απλό λόγο ότι είναι ήδη 72 ετών και έχει εμφανίσει τρεις φορές καρκίνο κατά το παρελθόν.

Έπειτα από όλα αυτά, θα είναι υπερβολή αν επισημάνω το «μια καναδέζικη φιλανθρωπία για παιδιά» («a Canadian children’s charity»), που θα πει, σε κανονικά ελληνικά, «καναδική φιλανθρωπική οργάνωση προστασίας του παιδιού».

Τα πράγματα χειροτερεύουν στην επόμενη παράγραφο. «Είναι πραγματικά σαν μία κακή ταινία του Ντίσνεϊ. Η μητέρα του χόκεϊ -εννοώντας τη Σάρα Πέιλιν- αντιμετωπίζει τον Βλαντιμίρ Πούτιν με διάφορα παραδοσιακά τεχνάσματα που έμαθε στην πίστα του χόκεϊ.» Πρόκειται ίσως για την κορυφαία στιγμή του μεταφραστή μας. Ας αρχίσουμε από κείνο το «Η μητέρα του χόκεϊ», που βγάζει μάτι. Πρώτα απ’ όλα, ο μεταφραστής έχει παρανοήσει εντελώς τη σύνταξη του πρωτοτύπου: «It’s like a really bad Disney movie, «The Hockey Mom.’ Oh, I’m just a hockey mom from Alaska, and she’s president,» said Damon.» Με άλλα λόγια, το «Hockey Mom» είναι ο υποτιθέμενος τίτλος της κακής ταινίας που, κατά τον Ντέιμον, θα θυμίζει η Αμερική μετά την εκλογή της Σάρας. Αλλά αυτό είναι πταίσμα μπροστά στο μεγαλειώδες «Η μητέρα του χόκεϊ», το οποίο μοιάζει σαν να βγήκε απ’ το στόμα του μακαρίου εν τη λήξει Σαντάμ («Η μητέρα όλων των μαχών» κτλ.) Ο δυστυχής μεταφραστής δεν είχε παρά να γουγλίσει τη φράση «Hockey Mom», για να διαπιστώσει ότι οι hockey moms είναι, απλώς, μαμάδες που οι κανακάρηδές τους παίζουν χόκεϊ, κι εκείνες τους ενθαρρύνουν από τις κερκίδες με φωνές, ουρλιαχτά και γιούχα. Με άλλα λόγια, οι hockey moms κατάντησαν συνώνυμα της επιθετικότητας, του έξαλλου φανατισμού (στο πλαίσιο πάντοτε του γελοίου παιχνιδιού που λέγεται χόκεϊ). Ρίχτε μια ματιά εδώ για περισσότερες πληροφορίες.

Στην ίδια πάντοτε παράγραφο, τα πράγματα γίνονται ελαφρώς σουρεαλιστικά με τη φράση «Η μητέρα του χόκεϊ -εννοώντας τη Σάρα Πέιλιν- αντιμετωπίζει τον Βλαντιμίρ Πούτιν με διάφορα παραδοσιακά τεχνάσματα που έμαθε στην πίστα του χόκεϊ». Ο μεταφραστής δεν έχει αντιληφθεί ότι ο Ντέιμον παρουσιάζει μια φανταστική, υποθετική περίσταση, στην οποία η Σάρα «κοιτάζει αφ’ υψηλού» ή «αντιμετωπίζει με αποφασιστικότητα» τον πανούργο Πούτιν, όπως θα αντιμετώπιζε τους αντίπαλους του κανακάρη της στο χόκεϊ. Τα «παραδοσιακά τεχνάσματα που έμαθε στην πίστα του χόκεϊ» δεν σημαίνουν τίποτα: είναι απλώς η απελπισμένη προσπάθεια του χαμένου στη μετάφραση μεταφραστή να βγάλει κείμενο στοιχειωδώς αναγνώσιμο — πλην εις μάτην. Ιδού και το αγγλικό κείμενο: «She’s facing down Vladimir Putin and using the folksy stuff she learned at the hockey rink.» Είναι αλήθεια ότι, άμα ανοίξεις το αγγλοελληνικό λεξικό στο λήμμα folksy, η πρώτη ερμηνεία που θα σου δώσει είναι «λαϊκός, παραδοσιακός». Η λέξη όμως folksy σημαίνει (αντιγράφω από το λεξικό της Apple) «having the characteristics of traditional culture and customs, esp. in a contrived or artificial way». Με άλλα λόγια, η Σάρα, όταν ζητωκραυγάζει, τσιρίζει και γιουχάρει στο γήπεδο για να εμψυχώσει τον γιόκα της, παριστάνει τη λαϊκιά, επιτηδεύεται, προσπαθεί να φανεί folksy, αλλά βέβαια δεν είναι. Όσο για τα «τεχνάσματα», θα έχετε ήδη διαπιστώσει ότι υπάρχουν μόνο στη φαντασία του μεταφραστή: τέτοιο πράμα δεν είπε ο Ματ.

Συνεχίζουμε. «Ο Ματ Ντέιμον εμφανίζεται την περίοδο αυτή σε τηλεοπτική διαφήμιση με τίτλο «Φωνές», της ομάδας ONE που αντιτάσσεται στη φτώχεια και παρουσιάζει το προεκλογικό της πρόγραμμα για το 2008. Καθώς μιλά ο ηθοποιός, οι φωνές πολιτικών προσώπων τοποθετούνται από πάνω, όπως της συζύγου του Τζον Μακέιν, Σίντυ Μακέιν και της συζύγου του Μπαράκ Ομπάμα, Μισέλ Ομπάμα.» Πρώτα απ’ όλα η ομάδα One (όχι ONE, που παραπέμπει στον Σημίτη) είναι, όπως διευκρινίζει το άρθρο του Associated Press, διακομματικός οργανισμός με σκοπό την καταπολέμηση της φτώχειας («bipartisan, anti-poverty group»). Η κοινή λογική λέει, λοιπόν, ότι ένας τέτοιος οργανισμός δεν μπορεί να έχει «προεκλογικό πρόγραμμα». Πράγματι, το αγγλικό κείμενο γράφει «the bipartisan, anti-poverty group ONE and its Vote ’08 project». Με άλλα λόγια, η ομάδα One εφαρμόζει τη «δράση» (για να χρησιμοποιήσω κι εγώ μια λέξη της μόδας) «Εκλογές 2008», που δεν είναι βέβαια προεκλογικό πρόγραμμα, αλλά εκστρατεία ευαισθητοποίησης των αμερικανών ψηφοφόρων για το τεράστιο πρόβλημα της φτώχειας και των ασθενειών στις υποβαθμισμένες περιοχές του πλανήτη.

Πάει καλά. Τι θα πει όμως «Καθώς μιλά ο ηθοποιός, οι φωνές πολιτικών προσώπων τοποθετούνται από πάνω»; Πού από πάνω δηλαδή; Για να δούμε τι λέει το πρωτότυπο: «The voices of others are superimposed as the actor speaks». Ήγουν: καθώς εκφωνεί ο ηθοποιός, ακούγονται ταυτόχρονα και φωνές άλλων προσώπων — όχι πολιτικών όμως, αφού πρόκειται για τις συζύγους, απλώς, των υποψηφίων.

Ο μεταφραστής της Καθημερινής το ‘βαλε αμέτι μουχαμέτι να μη μας αφήσει να πάρουμε ανάσα. Επιμένει λοιπόν στις ελληνικούρες και στα μεταφραγαλίστικα ίσαμε την τελευταία παράγραφο του άρθρου: «Αυτήν την εκλογική χρονιά, σας παρακαλούμε ακολουθήστε τους εκατομμύρια Αμερικανούς κάθε κόμματος -Δημοκρατικοί, Ρεπουμπλικάνοι και Ανεξάρτητοι-, που συνεργάζονται όλοι μαζί.» Δεν λέω, καλά και τρίσκαλα κάνουμε και χλευάζουμε τον Μπαμπινιώτη, την Παναγιωταρέα και τ’ άλλα γκόλντεν μπόις (εν γκερλς) της νεοκαθαρεύουσας, όταν λένε και γράφουν «εκατομμύρια Αμερικανών». Καλά κάνουμε και προτιμάμε το «εκατομμύρια Αμερικανοί». Αλλά, αμαρτία μου ξομολογημένη, προτιμώ το «εκατομμύρια Αμερικανών» (θα κλείσω τη μύτη μου και θα το καταπιώ) από το αχώνευτο «τους εκατομμύρια Αμερικανούς» — λες και είναι αρσενικού γένους τα εκατομμύρια ή (ω του θαύματος) επίθετο άκλιτο. Έπειτα από τέτοιο αστροπελέκι, δεν έσταξε δα κι η ουρά του γαϊδάρου αν έγραψε ο πτωχός μεταφραστής «συνεργάζονται όλοι μαζί» εκεί που το πρωτότυπο λέει «are working together». Για έναν τόσο δα πλεονασμούλη θα τα χαλάσουμε τώρα;

Τα έχω ψάλει πολλές φορές –και με το δίκιο μου, νομίζω– στους αδαείς, αμαθείς, άγλωσσους και προπάντων αλαζόνες έλληνες δημοσιογράφους. Οι δημοσιογράφοι της Καθημερινής δεν είναι ασφαλώς από τους χειρότερους: αυτούς τους έχουν, με διαφορά, η Ελευθεροτυπία και Τα Νέα. Καταπώς φαίνεται όμως η Καθημερινή, αν δεν έχει κακούς δημοσιογράφους, έχει κάκιστους μεταφραστές. Για την ακρίβεια, πάει να χτυπήσει πρωτιά στο αγώνισμα της άθλιας μετάφρασης.