Μικρό αλλά χαρακτηριστικό δείγμα της νεοκαθαρευουσιάνικης λαίλαπας που ρημάζει τα κείμενα όλο και περισσότερων δημοσιογράφων (ακόμα και στις λεγόμενες «προοδευτικές» εφημερίδες) είναι εκείνος ο ανυπόφορος ορθογραφικός ακκισμός, το «πόσω μάλλον», που νομιμοποιήθηκε εσχάτως, ελέω λεξικού Μπαμπινιώτη (λήμμα «μάλλον»). Όσο γνωρίζω, το λεξικό αυτό –που παρά την εξόφθαλμη προχειρότητα με την οποία έχει συνταχθεί είναι πια κάτι σαν ευαγγέλιο της νεοελληνικής– δεν καταδέχεται να αιτιολογήσει τη συγκεκριμένη ορθογραφία. Είναι όμως προφανές ότι το αχώνευτο «πόσω» υιοθετείται κατ’ αναλογία προς τη στερεότυπη έκφραση «πολλώ μάλλον». Η ορθογραφία υπογραμμίζει δηλαδή ότι το «πόσω» είναι (όπως θα έλεγαν οι σχολαστικοί φιλόλογοι των γυμνασιακών μου χρόνων) δοτική του μέτρου.
Πρόκειται βέβαια για οφθαλμαπάτη. Στη νέα ελληνική η αρχαία «δοτική του μέτρου» έχει αντικατασταθεί, κανονικά και με τον νόμο, από την αιτιατική. Λέμε δηλαδή «πολύ περισσότερο», «πολύ λιγότερο» εκεί που οι αρχαίοι ημών θα έλεγαν «πολλῷ μᾶλλον» ή «πολλῷ ἧττον». Κανένας βέβαια δεν τολμά να υποστηρίξει –τουλάχιστον όχι ακόμη– ότι πρέπει να λέμε και να γράφουμε «πολλώ περισσότερο» ή «πολλώ λιγότερο». Το «πόσω μάλλον» είναι λοιπόν αδικαιολόγητος, ανώφελος και, εν τέλει, ύποπτος αρχαϊσμός, που επιχειρεί να μπάσει την καθαρεύουσα από την πίσω πόρτα στον γραπτό μας λόγο. Η μόνη αποδεκτή ορθογραφία είναι «πόσο μάλλον», αφού η «αιτιατική του μέτρου» είναι η μόνη αποδεκτή στη νέα ελληνική.
Σχολαστική η παρατήρησή μου, το δίχως άλλο, σύμφωνα και με τον υπότιτλο αυτού του μπλογκ. Ωστόσο, με κάτι τέτοιες σχολαστικές λεπτομέρειες πασχίζουν οι γλωσσαμύντορες να υποδαυλίσουν τα ενοχικά, συμπλεγματικά σύνδρομα που κατατρύχουν πολλούς συνέλληνες απέναντι στην ίδια τη γλώσσα τους. Όταν η νεοκαθαρεύουσα επιχειρεί να εισβάλει ασυγκράτητη από την κεντρική πύλη, ένας τρόπος άμυνας είναι ίσως να της κλείσουμε τις κερκόπορτες.
Να σου πω την αλήθεια, το έχω δει σε αρκετές εφημερίδες το «πόσω» και παραξενευόμουν. Εγώ έγραφα και γράφω «πόσο μάλλον» και δεν βλέπω κανένα πρόβλημα στην κατανόηση. Πάντως δοτικές ως απολιθώματα χρησιμοποιούμε καθημερινά!
Καμία αντίρρηση για τις «απολιθωμένες» δοτικές, αγαπητέ Στέλιο. Είναι πια μέρος της καθομιλούμενης γλώσσας, όπως δείχνει ο κατάλογός σου. Το «πόσω μάλλον» όμως είναι διαφορετικό: πρόκειται για μια καθ’ όλα νόμιμη αιτιατική, που μασκαρεύτηκε, φόρεσε τη μουτσούνα της δοτικής και κοκορεύεται!
Καλώς ήλθατε, αγαπητέ φίλε.
Χαίρομαι που ασχολείστε με γλωσσικά ζητήματα και εκτιμώ πάντοτε την αγωνία που δείχνουν όσοι απασχολούνται στην εκπαίδευση. Όπως έχω επανειλημμένα τονίσει, κανένα λεξικό δεν είναι ιερό βιβλίο: απεναντίας, ωφελούμαστε όταν συμβουλευόμαστε διάφορα ποιοτικά λεξικά και συστήνουμε το ίδιο στους αναγνώστες και φοιτητές μας.
Επιτρέψτε μου, παρακαλώ, δυο λόγια για τη φράση πόσω μάλλον.
Σε περιπτώσεις όπως αυτή, είναι σκόπιμο να ερευνούμε λεξικογραφικά το ζήτημα προτού εκφέρουμε κρίση. Η συγκεκριμένη φράση δεν σχηματίστηκε στη Μεσαιωνική ή Νέα Ελληνική, ώστε να εξετάσουμε ποια είναι η λειτουργία των συστατικών μερών της. Απεναντίας, πρόκειται για αυτούσιο αρχαίο κληροδότημα, που ξεκινά από τον Δημοσθένη και απαντά σε ολόκληρη την ελληνιστική γραμματεία. Παραδείγματα:
Δημοσθ. Περί Παραπρεσβ. 238.5-6: πόσῳ μᾶλλον ἂν μισοῖσθε δικαίως ἢ σῴζοισθε;
Κ.Δ. Ματθ. 7.11: πόσῳ μᾶλλον ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς δώσει ἀγαθὰ τοῖς αἰτοῦσιν αὐτόν.
Ρωμανού Μελωδ. 16.5: εἰ τὸ ἄνθος σε ἔθλιψε͵ πόσῳ μᾶλλον ἄνθρωπος;
Υπάρχουν εκατοντάδες χρήσεις τής στερεότυπης φράσης σε ολόκληρη τη γραμματεία. Οι πηγές βεβαιώνουν ότι πρόκειται για απολίθωμα που ουδέποτε γράφτηκε πόσO μάλλον, ώστε να μιλήσουμε για κατοπινή επίδραση της καθαρεύουσας. Οι εκφράσεις αυτές, όπως τόσες άλλες στη Νέα Ελληνική, καλό είναι να γράφονται ακριβώς όπως μας έρχονται από το παρελθόν. Επί του θέματος υπάρχει άφθονη βιβλιογραφία, την οποία μπορώ να σας συστήσω αν το θελήσετε.
Ελπίζω τα σχόλια αυτά να σας βοήθησαν να συλλάβετε την πλήρη εικόνα τού ζητήματος. Ευχαριστώ θερμά για τη φιλοξενία και εύχομαι από καρδιάς να συνεχίσετε τα ενδιαφέροντα σημειώματα για τη γλώσσα με οξυδέρκεια και ευθυκρισία.
Όπως πάντα τεκμηριωμένες οι θέσεις του φίλτατου Θόδωρου αλλά θα διαφωνήσω. Το ότι μια έκφραση είναι στερεότυπη δεν αποκλείει την προσαρμογή της, πόσο μάλλον (!) όταν εξαιτίας της συντομίας της δεν μπορεί να σταθεί αυτοτελώς.
Πράγματι η φράση «πόσω μάλλον» απαντά συνεχώς στην αρχαία γραμματεία, όμως έχουμε έστω και ελάχιστες, πάντως υπαρκτές, εμφανίσεις και της απλούστερης φράσης «πόσον μάλλον» ήδη στο Χρονικό του (ψευδο-)Σφραντζή τον 15ο αιώνα, και μάλιστα τρεις φορές. Να ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα:
καὶ γὰρ ἐὰν εἰς τὸν αὐθέντην τὸν μακαρισμένον ἐκεῖνον͵ τοιοῦτον ἄνθρωπον͵ ἐθαύμαζον͵ πῶς εἶχεν ἐδὼ τόσους͵ καὶ ἐκατηγόρουν τὸν͵ ὅτι εἰς ξενιτείαν νὰ τρέφῃ τόσους μὲ ξένα δουκάτα καὶ ξένας ἐλπίδας͵ πόσον μᾶλλον τώρα͵ ὁποῦ ἦλθον καὶ ἄλλοι πλειότεροι͵ παρὰ ὁποῦ ἦσαν ἐδώ͵ καταγινώσκονταί των καὶ κατηγοροῦ σί των͵ καὶ μάλιστα εἰς αὐθεντόπουλα͵ νέα καὶ ὀρφανά͵ ὁποῦ οὐδὲ ἀξίωμα͵ οὐδὲ ὄνομα͵ οὐδὲ φήμην ἔχουσι·
Αλλά το ζήτημα είναι άλλο, και για ν’ απαντήσουμε χρειάζεται μελέτη πιο πρόσφατων σωμάτων. Το ζήτημα είναι αν πριν από είκοσι ή σαράντα χρόνια είχε καθιερωθεί το «πόσο μάλλον» και αν σήμερα γίνεται παλινόρθωση του τύπου με δοτική.
Δεν μπορώ όμως να απαντήσω σ’ αυτό με βεβαιότητα χωρίς να έχω ψάξει τα σώματα. Η εντύπωσή μου είναι ότι πριν από 20-30 χρόνια το «πόσω μάλλον» ήταν ανύπαρκτο π.χ. στον καθημερινό τύπο. Αλλά δεν βάζω το χέρι μου στη φωτιά.
Αγαπητοί φίλοι,
Θερμές ευχαριστίες για τα σχόλιά σας, και ιδιαίτερα για τον διάλογο μεταξύ δr moshe και Νίκου Σαραντάκου. Το θέμα φαίνεται πως σηκώνει τσιγάρο, γι’ αυτό θα επανέλθω σύντομα με καινούργιο ποστ για το «πόσο/πόσω μάλλον».
ΤΙΠΟΥΚΕΙΤΟΣ
Χαιρετίζω θερμά το φίλο Τιπούκειτο και το εύστοχο σχόλιό του. Εννοείται (οι απόψεις όλων μας εδώ μέσα είναι ήδη γνωστές) ότι προσυπογράφω, χωρίς άλλα σχόλια επί της ουσίας ή επί των αρχών.
Και μην κουράζεσαι να ψάχνεις, φίλε Νίκο Σαραντάκο: ήταν «λυμένα», κάμποσες δεκαετίες τώρα, και τα ορθογραφικά, όπως το «πόσο μάλλον», και τα μορφοφωνολογικά, λεξιλογικά, συντακτικά κτλ., που γύρισαν τώρα τα πάνω κάτω και ξαναβάλαν τα καλά τους.
Αντίθετα, ενδιαφέρον έχει να ψάξει κανείς κείμενα και εφημερίδες και να δει ότι, εκεί που πια σταματά ο ανοιχτός πόλεμος κατά της δημοτικής, μετά τη μεταπολίτευση π.χ., εκεί που φθίνει, αργότερα, και η Σταυροφορία για τη διάσωση της γλώσσας, αυτή που είχε ξεκινήσει τέλη της δεκαετίας του ’70 και κορυφώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’80, και άρχισαν λίγο λίγο να αποσύρονται από την αγορά οι απόψεις για ανώτερες και κατώτερες γλώσσες, για τη λεξιπενία κτλ., εμφανίζεται, περίπου εν αιθρία, τη δεκαετία του ’90, το Ορθογραφικό.
Μετρημένα κουκιά είναι αυτά, πράγματα στοιχειώδη για όποιον στοιχειωδώς παρακολούθησε την πορεία αυτή, και αποτυπώνεται σαφώς και στον Τύπο της εποχής.
Εντυπωσιακό: ο Νέος Γλωσσικός Αγώνας του ’80 εκφυλίστηκε μέσα σε δέκα-δεκαπέντε χρόνια σε Ορθογραφικό! Ή μήπως μεταμφιέστηκε; Κι έχουμε ακριβώς να κάνουμε με την «πίσω πόρτα» που λέει και ο Τιπούκειτος;
ΥΓ. Περιττό να πω ότι το Λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη ορθογραφεί: «πόσο μάλλον».
Γεια σου Τιπουκειτε! Μα την αληθεια, απολαμβανω τα γραφτα σου και τα σχολια που τα συνοδευουν -αποδειξη οτι εφτασα σιγα σιγα εδω περα. Θα πεις οτι κανω καταχρηση στις παυλες; χαχαχα
Το θεμα που με απασχολει τα τελευταια 20 χρονια περιπου (τοσο ειναι η μικροτερη κορη μου) ειναι διαφοροι νεολογισμοι με τη μορφη της… συγκολλησης λεξεων! Βλεπω να γραφεται π.χ. «επιτοπου», «επιτουτου», κλπ, με κορυφαιο το «εξαπανεκαθεν»(!!!) το οποιο χρησιμοποιω και η ιδια, για σατιρικους λογους ομως.
Νομιζω οτι ο κ. Μπαμπινιωτης αποτελει μεγαλο πληγμα προς τη γλωσσα, ορμωμενος πιθανοτατα απο αλαζονια -για να μη γραψω οτι προωθει τα λεξικα του με αυτο τον τροπο, να μας μαθει δλδ να «ομιλησουμε ελληνικα» με τον τροπο που υπαγορευει εκεινος: με κολλημενες φρασουλες και υποκοριστικουλια! Αγνοωντας, στην καλυτερη περιπτωση, τους μεγαλους Δασκαλους που υπηρξαν πριν απο αυτον.
–>> Αληθεια, το ρημα ειναι «επηρεαζω» η «επιρρεαζω» οπως διδασκεται απο την Α’ Δημοτικου; Εξ αιτιας παρομοιων δειγματων, εφτασα να μιλω/γραφω διαφορετικη γλωσσα απο τα παιδια μου και, νομιζω, αυτο το πισωγυρισμα δεν ειναι προοδος.
–>> Ο Δασκαλος μου στο Γυμνασιο ελεγε πως «η γλωσσα δεν ειναι κατι τι το στατικον, ειναι ζωντανη και ως ζων οργανισμος αναπνεει, προσαρμοζεται, εμπλουτιζεται» και αλλα που δεν θυμαμαι. Εχω την εντυπωση οτι σημερα δεν θα εκτιμουσε και τοσο τα λεξικα του κ. Μπαμπινιωτη, οπου γραφονται ως ξεχωριστες λεξεις τα υποκοριστικα. Εδω τρομαξαμε δυο γενιες να απαλλαγουμε απο αυτα τα γελοια πραγματα και -τσουπ!- εμφανιστηκαν ξανα και μαλιστα τυπωμενα!
–>> συγγνωμη ζητω για την ελλειψη τονων, αλλα φταιει το(ο!) οφις…
Ροδιά, γεια και χαρά και σε σένα! Συγγνώμη για τη μεγάλη καθυστέρηση, αλλά τώρα πήρα είδηση το σχόλιό σου. Οι συγκολημμένες λέξεις, όπως λες, είναι περίπλοκο πράγμα. Συμφωνώ ότι το «επιτούτου» βγάζει μάτι, αλλά ελπίζω να συμφωνείς κι εσύ ότι το αντίθετο φαινόμενο, δηλαδή ο χωρισμός λέξεων που έχει καθιερωθεί να γράφονται σαν μία, έχει γίνει τον τελευταίο καιρό παντιέρα των καθαρολόγων, προφανώς γιατί τους επιτρέπει να ξεχωρίσουν από το κοπάδι. Έτσι βλέπουμε όλο και συχνότερα εξαμβλώματα σαν το «εν τάξει», «εφ’ όσον», «εξ αιτίας» (που οι πιο πολλοί το γράφουν, λαθεμένα, με απόστροφο, «εξ’ αιτίας»), και πάει λέγοντας. Ο Νίκος Σαραντάκος μάλιστα έχει γράψει ένα πολύ καλό κείμενο για το «εξ απήνης» (=εξαπίνης) που έγραψε κάποτε ο Μακαριστός (βλ.http://www.sarantakos.com/language/kotsanologio6.html).
Όσο για το «επηρεάζω», είναι η μόνη ορθή γραφή (από το «επήρεια»). Ρήμα «επιρρεάζω» δεν υπάρχει, αν και υπάρχει «επιρροή».
Άντε, ξανακύλισα πάλι στα σχολαστικά, και μου έχει πει ο γιατρός να τα αποφεύγω!
Να το ξεκαθαρισω: Δεν είμαι φιλολογος. Δημοσιογραφος ειμαι στην Καθημερινή από το 1976. Προσπαθω, όσο γίνεται, ν’ αποφεύγω λαθη ειτε ορθογραφικά ειτε στη σημασια της λεξης ειτε συντακτικά. Εγραφα, λοιπόν, μια φράση με το «ποσο μάλλον». Πράγματι τα τελευταία χρόνια βλέπω όλο και συχνότερα το «πόσω μαλλον». Δεν μου αρέσει οπτικά, διότι επί χρόνια είχα συνηθίσει τον άλλο τύπο. Είπα, λοιπόν, να ψάξω λίγο περισσότερο το θέμα κι «έπεσα» στον πολύ ενδιαφέροντα αυτόν διάλογο. Με βάση, λοιπόν, όσα διάβασα, θα επιμείνω στο «πόσο μάλλον».
Κάτι άλλο: Εχει γίνει της μόδας από πολιτικούς και δημοσιογράφους, η λέξη διακύβευμα. Ψάχοντας στο λεξικό του Δημητράκου, που κι εγώ και οι διορθαωτές της Καθημερινής εμπιστευόμαστε και συμβουλευόμαστε, διαπίστωσα ότι λέξη τέτοια, δεν υφίσταται. Μόνο διακύθευσις και, φυσικά, με άλλη έννοια από αυτήν με την οποία χρησιμοποιείται το διακύβευμα. Ισως πείτε, ότι και αυτό αποτελεί ένδειξη του ότι η γλώσσα δεν είναι κάτι στατικό. Πιθανόν. Αλλά πρέπει όλοι μας (αναφέρομαι, φυσικά, κυρίως στους δημοσιογράφους) να μη υιοθετούμε μ’ ευκολία ό,τι γίνεται της μόδας.
Θυμάστε το διαβόητο «προηγούμενα»; Κάποτε ο βουλευτής του ΠΑΣΟΚ και δικηγόρος, Γ. Κατσιμπάρδης, που τότε ήταν και πρόεδρος του ΣΕΓΑΣ (η ομοσπονδία του στίβου, για όποιον δεν γνωρίζει), έγραφε σ’ ένα κείμενο «όπως είπα και προηγούμενα». Του είπε, «πρόεδρε, εσύ δεν πρέπει να τα λες αυτά. Δεν έχεις προηγούμενα με την γλώσσα. Προηγουμένως θα βάλουμε». Συμφώνησε. Ευχαριστώ και συγγνώμη για την «πολυλογία». Ν. Α. ΚΩΝ.
Τέτοια σύμπτωση με το γνωστό πρώην πρόεδρο ακόμα και στο πατρώνυμο!
Διακύβευσις, ήθελαν γραψω, φυσικά. Ν. Α. ΚΩΝ.
Διακύβευσις, ήθελα να γραψω, φυσικά. Εγω το ήθελα. Δεν το ήθελαν άλλοι, βεβαίως. Ελπίζω αυτή την φορά να μη έχω γράψει κάτι λάθος. Ν. Α. ΚΩΝ.
Κύριε Κωνσταντόπουλε, καλωσορίσατε. Εξακολουθώ να θεωρώ το «πόσω μάλλον» αδικαιολόγητα ακραίο και σας ευχαριστώ που αποφασίσατε να επιμείνετε στο «πόσο μάλλον».
Όσο για το διακύβευμα, έχω την εντύπωση ότι πρόκειται για απόδοση του γαλλικού enjeu, που θα πει κυριολεκτικά οτιδήποτε ποντάρει κανείς σε ένα τυχερό παιχνίδι. Δεν μου φαίνεται κακό ως απόπειρα μετάφρασης, αν και συμφωνώ μαζί σας ότι γίνεται κατάχρηση της λέξης (ξέρετε, όποιος έχει πολύ πιπέρι βάζει και στα λάχανα).
Ακούμε και διαβάζουμε συχνά την λέξη εξορθολογισμός. Δεν την βρίσκω στα λεξικά (Δημητράκου, Τριανταφυλλίδη, Κριαρά κ.α.), ο δε υπολογιστής δεν την αναγνωρίζει. Τελικά, υπάρχει;
Νικος Α. Κωνσταντοπουλος
Είναι μετάφραση της rationalisation. H παλιότερη μετάφραση της λέξης είναι «εκλογίκευση» ίσως γι’ αυτό ο εξορθ. δεν λημματογραφείται στα λεξικά.
Υποθέτω οτι κάποιοι προτιμούν τον εξορθολογισμό, επειδή η εκλογίκευση είναι και όρος της ψυχανάλυσης.
Προς την Μαρία. Οι συμπτώσεις με τ’ όνομά μου δεν σταματούν στο αρχικό (στα πρώτο και στο δεύτερο γράμμα, για να είμαι ακριβής) του πατρώνυμου. Το δικό μου είναι Αντώνης, του προέδρου, Ανδρέας. Εργάζομαι στην Καθημερινή του ομίλου Αλαφούζου. Ο πρώην πρόεδρος, λοιπόν, ήταν (δεν γνωρίζω αν εξακολουθεί να είναι) νομικός σύμβουλος του κ. Αλαφούζου. Οσο για την εκλογίκευση, αυτήν ακριβώς χρησιμοποίησα σε σχόλιό μου.
Πάντως, από ό,τι ξέρω, rationalisation είναι και η εκλογίκευση (στην ψυχανάλυση) και ο «εξορθολογισμός» (στα οικονομίστικα), δηλαδή η μείωση των εξόδων, των θέσεων εργασίας κτλ.
τυχαία σας συνάντησα και χαίρομαι τόσο πολυ για σας που έγνοια σας είναι η γλώσσα, αυτό το όργανο που απ΄τη μια μας παρέχει γνώσεις μας οργανώνει εσωτερικά προστατεύοντάς μας απ΄το χάος και ύστερα μεταμορφώνοντας τα βιώματά μας σε εικόνες αρμονικές και συμβολισμούς μας δίνει την ποίηση και την τέχνη……..εμένα μ΄αρέσουν τ΄αποσιωπητικά, τι να κάνουμε ο καθένας μας με το χούϊ του……!
[…] Έχω αντλήσει φυσικά υλικό από τα δύο παλιά άρθρα (το πρώτο και το δεύτερο, […]