ΑΠΟ ΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΟΘΟΝΗ ΣΤΟ ΛΕΞΙΚΟ

Οι τρόποι με τους οποίους εμπλουτίζεται το λεξιλόγιο μιας γλώσσας είναι πολυαριθμότατοι. Οι τεχνικοί όροι (που τώρα πια εισάγονται, ως μεταφραστικά δάνεια ή αμετάφραστοι, από ξένες γλώσσες, ως επί το πλείστον τα αγγλικά) ή γενικότερα η ορολογία των τεχνών και των επιστημών ανήκουν μάλλον στις στις συνηθέστερες και πιο προβλέψιμες κατηγορίες νέων λέξεων. Ωστόσο, η πολιτογράφηση νέων λέξεων γίνεται και από πηγές περισσότερο απρόβλεπτες. Μία από αυτές υφίσταται μόνο την τελευταία εκατονταετία: εννοώ τον κινηματογράφο. Αρκετές λέξεις ή εκφράσεις της καθημερινής ομιλίας έχουν την καταγωγή τους σε συγκεκριμένες κινηματογραφικές ταινίες ή στον τρόπο με τον οποίο ντύνονταν ή ξυρίζονταν οι αστέρες του σινεμά.

Ακολουθεί ενδεικτική καταγραφή μερικών από τα λεξιλογικά στοιχεία που μπήκαν στη γλώσσα μας (και σε άλλες) χάρη στην τεράστια διάδοση του κινηματογράφου.

1. Ζιβάγκο
Όλοι ξέρουμε βέβαια ότι οι μπλούζες ζιβάγκο, οι μάλλινες μπλούζες με ψηλό λαιμό που ταυτίστηκαν στην Ελλάδα με το πρώιμο ΠΑΣΟΚ, ονομάστηκαν έτσι επειδή στην ταινία του Ντέιβιντ Λην Δόκτωρ Ζιβάγκο (David Lean, Doctor Zhivago) ο πρωταγωνιστής Ομάρ Σαρίφ φόραγε σε κάποια σκηνή μια ωραία γκρίζα ζιβάγκο, γιατί είναι αφόρητος ο ρημάδης ο ρωσικός χειμώνας.

Καλά, και πριν να βγει η ταινία πώς τις έλεγαν αυτές τις μπλούζες; Οι παλιότεροι μού λένε ότι τις έλεγαν ψαράδικες ή μπλούζες του ψαρά — αλλά δεν έχω τρόπο να το εξακριβώσω αυτό. Στα σχόλια πάντως ο Πετεφρής σημειώνει ότι οι “ψαράδικες” (ή “κολλεγίου”, όπως τις έλεγαν πολλοί και όπως τις ξέρω εγώ) είχαν ευρεία οριζόντια λαιμόκοψη. Τα πουλοβερ “Ζιβάγκο” τα λέγανε, κατά τις πληροφορίες του Πετεφρή, “με γυριστό γιακά” η “ναυτικά” επειδή έμοιαζαν με τα στρατιωτικά των καταδρομών, από κινηματογραφικά έργα, ή από τον περίφημο “ναυτικό με το τσιμπούκι” που φορούσε μιάν αρχαία “ζιβάγκο” και κοσμούσε πληθος σπιτιών του μεταπολεμου. Το ενδιαφέρον πάντως είναι ότι, όσο γνωρίζω, παρόμοια λέξη με παρόμοια σημασία δεν υπάρχει σε άλλη ευρωπαϊκή γλώσσα (αυτό βέβαια το λέω με κάθε επιφύλαξη, και διορθώστε με, αν κάνω λάθος). Στα αγγλικά της Αυστραλίας, για παράδειγμα, patons zhivago λέγεται ένα είδος μάλλινου νήματος για πλέξιμο. Υπάρχει και το zhivago sweater jacket, που απομιμείται το στυλ των παραδοσιακών ρώσικων πανωφοριών — αλλά απ’ ό,τι φαίνεται προορίζεται μόνο για γυναίκες.

2. Κλουζώ. Στη γλώσσα μας (και, όσο γνωρίζω, μόνο σ’ αυτήν) το όνομα του θρυλικού αστυνομικού επιθεωρητή έχει γίνει συνώνυμη του ανίκανου αστυνομικού («οι Κλουζώ της ΕΛ.ΑΣ.» κτλ.).

3. Μασίστας
Μάλλον παλιοκαιρισμένη λέξη, που σημαίνει για τον υπερβολικά χεροδύναμο και χρησιμοποιείται θαυμαστικά. Μασίστας λεγόταν ο πρωταγωνιστής αναρίθμητων ιταλικών ταινιών της πλημμύρας (ελληνιστί μπι μούβις). Δείτε αυτό για να πάρετε μια ιδέα:

Στη Βίκη βλέπω με έκπληξη ότι η λέξη έχει ελληνική αρχή. Ο διασημότερος γεωγράφος της αρχαιότητας, ο Στράβων, περιγράφοντας την Ήλιδα, μνημονεύει (8.3.21) ιερό του Μακιστίου Ηρακλέους, όπου το επίθετο Μακίστιος δηλώνει προφανώς γειτνίαση με τον Μάκιστον (ή Πλατανιστούντα), χωριό της περιοχής, ή με την ευρύτερη περιοχή της Μακιστίας. Ωστόσο, ισχυρίζεται η Βίκη, ο πρώτος τόμος του ιταλικού Dizionario universale archeologico-artistico-technologico, που εκδόθηκε το 1858, έδινε το Macistius ως ένα από τα πολλά λατρευτικά επίθετα του Ηρακλή (Ercole), ενώ στον δεύτερο τόμο (1864) το υποτιθέμενο επίθετο του Ηρακλή εμφανίζεται εξιταλισμένο με τη μορφή Maciste, λέξη που ερμηνεύεται λανθασμένα ως «uno del soprannomi d’Ercole» («ένα από τα παρατσούκλια του Ηρακλή»). Τώρα, ο μετέπειτα Μασίστας των ιταλικών ταινιών λεγόταν αρχικά Ercole (αυτό ήταν, λέει πάντοτε η Βίκη, το όνομά του στο πρώτο σχεδίασμα του σεναρίου της ταινίας Cabiria, 1914). Ωστόσο, ο πολύς (και επιφανής φασίστας) Γκαμπριέλε Ντανούντσιο (Gabriele D’Annunzio), που ανέλαβε την αναθεώρηση του σεναρίου, αποφάσισε να κάνει επίδειξη ευρυμάθειας και ονομάτισε τον ήρωα της ταινίας Maciste, θεωρώντας (βάσει, πιθανότατα, του ιταλικού λεξικού που αναφέραμε πιο πάνω) ότι το όνομα είναι, απλώς, ένα πιο περιδιαγραμμάτου συνώνυμο τού «Ηρακλής». Έτσι ο Μασίστας ξαναήρθε στη γλώσσα μας μέσω Θηβών (ή μάλλον μέσω Πεσκάρας, που ήταν η γενέτειρα του Ντανούντσιο).

4. Μεροκάματο του τρόμου
Όπως μου υποδεικνύει η αγαπητή Ιμμορταλιτέ στα σχόλια, η έκφραση φαίνεται να γεννήθηκε το νωρίτερο το 1953, όταν δηλαδή προβλήθηκε η κλασική ταινία του Ανρί Κλουζό (Henri-Georges Clouzot), Le salaire de la peur. Σίγουρα η λέξη δεν λημματογραφείται σε παλιότερα λεξικά, ας πούμε στου Δημητράκου.

5. Μπέιμπι Ντολ
Πρόκειται, ως γνωστόν, για ενδυματολογικό έγκλημα, που κάποτε το θεωρούσαν σέξι, και θα έλπιζε κανείς ότι έχει κρεμαστεί ανεπιστρεπτεί στη γκαρνταρόμπα της ιστορίας. Πλην φευ, υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι το μπέιμπι ντολ ζει και βασιλεύει:

Τι να κάνουμε. Εμάς αυτό που κυρίως μας ενδιαφέρει είναι ότι η λέξη μπέιμπι ντολ μπήκε στη γλώσσα μας (αλλά και στην αγγλική γλώσσα, και σε άλλες ασφαλώς) γύρω στα τέλη της δεκαετίας του ’50, όταν έκανε πάταγο η ταινία Baby Doll (1957), σε σενάριο Τενεσί Ουίλιαμς και σκηνοθεσία Ηλία Καζάν. Στην ταινία εκείνη, Μπέιμπι Ντολ ήταν το χαϊδευτικό όνομα του πρωταγωνιστικού νυμφιδίου (πρόγονου, κατά κάποιον τρόπο, της πολύ διασημότερης Λολίτας), που είχε συμφωνήσει με τον κατά πολύ μεγαλύτερο σύζυγό της να του χαρίσει ό,τι πολυτιμότερο είχε μόλις συμπλήρωνε τα είκοσί της χρόνια. Η μικρή βεβαίως δεν είχε καμία πρόθεση να τηρήσει τη συμφωνία, οπότε … η συνέχεια επί της οθόνης, που λέγανε κάποτε.

Ορίστε και σκηνή από την ταινία, όπου πρωταγωνιστεί το μπέιμπι ντολ –– συνδυασμός από κιλοτάκι («εν είδει φουφούλας», όπως γράφει και ο Πετεφρής στα σχόλια) και κοντής νυχτικιάς που φοριόταν από πάνω:

6. Νονός
Στη φράση «Νονός της Μαφίας» (ή άλλων εγκληματικών οργανώσεων), με τη σημασία «επικεφαλής», «ιθύνων νους», capo di tutti capi. Η λέξη γνώρισε μεγάλη διάδοση μετά την προβολή της ομότιτλης ταινίας του Κόπολα (1972), αλλά η χρήση μαρτυρείται ήδη από το 1962 και τις περίφημες συνεδριάσεις της Επιτροπής του αμερικανικού Κογκρέσου για τη διακίνηση ναρκωτικών (δείτε παρακάτω, στο λήμμα του Oxford English Dictionary).

Η λέξη μαρτυρείται και σε άλλες γλώσσες (αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά) με την ίδια σημασία· προφανώς, η καταγωγή της είναι από την αμερικάνικη σλανγκ των μαφιόζων. Αντί για άλλο σχόλιο, παραθέτω εδώ τμήμα από το σχετικό λήμμα του Oxford English Dictionary.

c. (Freq. with capital initial.) One of the leaders of the American Mafia; the head of a ‘family’, a ‘don’; spec. [after the film The Godfather by Francis Ford Coppola (1972), based on the novel by Mario Puzo (1969)], the leader of the American Mafia, the ‘boss of all bosses’. Also transf. slang (orig. U.S.).
1963 Illicit Narcotics Traffic: Hearings Comm. Govt. Operations (88th U.S. Congress, 1 Sess.) 184 Are you the godfather of any other member ‘made’ since then? 1972 N.Y. Times Mag. 4 June VI. 91/1 Just to run down the names of the nearly dozen capos{em}all subordinate to the family boss, or godfather, as he is also called{em}heading the different regimes within the family..illustrates what this investigator means when he says the Colombo combine is deep into ‘everything’. 1974 Times 15 Jan. 2/5 [The] London restaurant owner..said to have been known as ‘The Godfather’ in a drug smuggling ring, was jailed. 1978 N.Y. Times 13 Feb. A12/1 Some critics say the I.R.A. has become a children’s army… The youngsters, they say, are manipulated by a little band of experienced ‘godfathers’ who make the plans but never risk their own lives. 1984 Sunday Times (Colour Suppl.) 4 Nov. 38/3 In America one can catch the same faces on trade union leaders, corporate executives, mafia godfathers, mafia lieutenants, some congressmen and..some of President Reagan’s close advisers.

7. Ντόλτσε Βίτα
Όπως σωστά μου θυμίζει ο αγαπητός Δύτης των Νιπτήρων, η έκφραση ντόλτσε βίτα (γλυκιά, ανέμελη ζωή, καλοπέραση) προέρχεται από την ομότιτλη ταινία του Φελίνι (1960), ιδιαίτερα δημοφιλή στην Ελλάδα.

Από την ίδια ταινία προήλθε και η λέξη παπαράτσι, που διαδόθηκε κυρίως με τον θάνατο της Νταϊάνας. Για την ιστορία της λέξης δείτε όσα διαφωτιστικότατα λέει ο Νίκος Σαραντάκος εδώ.

8. Ντούγκλα(ς)
Στη φράση «μουστάκι ντούγκλα(ς)», δηλαδή ψιλό ψιλό μουστακάκι, ποντικομούστακο (σαν του Μανόλη Χιώτη). Από το μικρό όνομα του αρχαίου κινηματογραφικού αστέρα Ντάγκλας (γαλλιστί Ντούγκλας) Φαίρμπανξ (Douglas Fairbanks), 1883-1939, που πρωταγωνίστησε σε θρυλικές ταινίες, όπως ο Κλέφτης της Βαγδάτης.

Το μουστάκι ντούγκλα(ς) αθανατίστηκε στο γνωστό λαϊκό τραγούδι της φυλακής «Δεν ξανακάνω φυλακή με τον Καπετανάκη». Εδώ στην ανεπανάληπτη πρώτη ερμηνεία του Παναγιώτη Μιχαλόπουλου:

Αποφεύγω και πάλι να γράψω περισσότερα, γιατί υπάρχει σχετικό λήμμα, πληρέστατο μάλιστα (διαβάστε και τα σχόλια) στο slang.gr.

9. Ράμπο
Aπό όλες τις κινηματογραφικής προέλευσης λέξεις που εξετάσαμε, ο Ράμπο, με τη σημασία «αδυσώπητος, άτεγκτος και αδιάφθορος κυνηγός του εγκλήματος», είναι η πιο πρόσφατη. Φαίνεται μάλιστα ότι πρωτοκαθιερώθηκε στο δημοσιογραφικό λεξιλόγιο (οι Ράμπο της Εφορίας· οι Ράμπο του ΣΔΟΕ κτλ.). Η προέλευσή της είναι προφανής και δεν χρειάζεται σχολιασμό (εκτός κι αν είστε τόσο πιτσιρίκια που δεν προλάβατε την τρέλα με τις ταινίες Ράμπο τη δεκαετία του 80):

10. Ριφιφί
Από τα γαλλικά: rififi, που ίσως να είναι αναδιπλασιασμένη μορφή του αργκοτικού rif, «γραμμή του πυρός». Στα γαλλικά η λέξη σημαίνει «καβγάς, τσακωμός». Στα ελληνικά όμως απόκτησε τελείως διαφορετική σημασία (αντιγράφω από το ΛΚΝ): «μέθοδος διάρρηξης και κλοπής κατά την οποία οι δράστες μπαίνουν σε ένα οίκημα από άνοιγμα που το σκάβουν στον τοίχο άλλου εφαπτόμενου κτίσματος.» Η διαφορετική αυτή σημασία προέκυψε, βέβαια, από την περίφημη ταινία Ριφιφί (1955) του Ζυλ Ντασέν, που καταγράφει με ντοκυμαντερίστικη ακρίβεια μια τέτοιαν ακριβώς διάρρηξη.

11. Συνήθεις ύποπτοι
Η φράση πρωτοκαθιερώθηκε στα αγγλικά (από όπου και πέρασε στη γλώσσα μας). Χρησιμοποιήθηκε για πρώτη, όσο γνωρίζω, φορά στην τελική σκηνή της περίφημης Καζαμπλάνκας (1942) του Μάικλ Κέρτιζ. Ο αστυνόμος Ρενώ (Κλωντ Ρενς), που αποφασίζει να ξεχάσει το γερμανοτσολιάδικο παρελθόν του και να φιλιώσει με τον Ρικ (Χάμφρι Μπόγκαρτ), κανονίζει να απαλλάξει τον καινούργιο του φίλο από κάθε υποψία για τον φόνο του γερμανού διοικητή. Ζητάει λοιπόν από τις ορντινάτσες του να «προσαχθούν για ανάκριση οι συνήθεις ύποπτοι» («round up the usual suspects»).

Ευχαριστώ και πάλι τον αγαπητό Δύτη για την υπόδειξη.

12. Ταρζάν. Ο αξιοθαύμαστα ευέλικτος, ευκίνητος και γενικότερα αιλουροειδής συνάνθρωπός μας. Παράγωγο: ταρζανιές = καραγκιοζλίκια που απαιτούν ευελιξία και ευκινησία. Προφανής η προέλευση της λέξης από τη φάμπρικα ταινιών με πρωταγωνιστή τον ομώνυμο ήρωα· σημειωτέον ότι είχε προηγηθεί φάμπρικα λαϊκών μυθιστορημάτων με γενικό τίτλο Tarzan of the Apes και συγγραφέα τον Edgar Rice Burroughs. Στη νεοελληνική εθνική συνείδηση, ο Ταρζάν έχει για πάντα ταυτιστεί με τον θρυλικό κολυμβητή Τζόνι Βαϊσμύλλερ. Ακολουθεί χαρακτηριστικό απόσπασμα:

13. Χρυσοδάκτυλος. Σύμφωνα με το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, πρόκειται για χαρακτηρισμό «λωποδύτη ή ληστή, ο οποίος με επιδεξιότητα κατορθώνει να αφαιρέσει πολύ μεγάλα ποσά ή αντικείμενα πολύ μεγάλης αξίας.» Η λέξη φαίνεται ότι γεννήθηκε από την ομότιτλη ταινία Τζέιμς Μποντ (Goldfinger, 1964), που γνώρισε τεράστια επιτυχία παγκοσμίως. Ο Χρυσοδάκτυλος της ταινίας ήταν χαρτοκλέφτης ολκής και λαθρέμπορος χρυσού.

14. Εφτά χρόνια φαγούρα. Από την περίφημη ταινία του Μπίλι Γουάιλντερ The Seven Year Itch (1956), η οποία είχε κάνει προηγουμένως καριέρα ως μιούζικαλ στο Μπρόντγουεϊ. Στα αγγλικά, seven year itch είναι η κοινή ονομασία της ψώρας (scabies), αλλά η φράση σημαίνει και την υποτιθέμενη τάση των παντρεμένων να κάνουν απιστίες μετά από εφτά χρόνια γάμου. Όπως και να’χει το πράμα, η Μέριλιν παραμένει θεά και μετά από εφτά και μετά από εκατόν εφτά χρόνια:

Αν ξέρετε κι άλλες τέτοιες λέξεις, που μπήκαν στη γλώσσα μας (ή, γιατί όχι, και σε άλλες γλώσσες) κάτω από την επίδραση του κινηματογράφου, γράψτε το στα σχόλια. Ας κάνουμε συνεταιρικό και αυτό το ποστ!

Advertisement